نگاهی به ساز کمانچه و ویژگی‌های آن

مهم‌ترین ویژگی‌های کمانچه

کمانچه را باید بعد از تار، مهم‌ترین ساز در موسیقی سنتی ایران دانست. این ساز به دلیل وسعت صدای بسیار خوب (بیش از 3 تا 4 اکتاو) بسیار مناسب کنسرت‌های گروه نوازی در موسیقی سنتی است. همچنین کمانچه صدای بسیار ظریفی دارد که آن را برای اجرا به‌صورت تک‌نوازی نیز مستعد می‌کند.
توانایی تنظیم ساز با کوک‌های مختلف و دستان‌بندی نداشتن ساز کمانچه، موجب شده است تا بتوان تمامی فواصل موسیقی ملی یعنی ربع پرده، نیم پرده و پرده کامل را با آن نواخت.
جالب است بدانید که این ساز تنها در ایران محبوب نیست؛ و می‌توان حضور آن را در موسیقی خاورمیانه و حتی خاور دور مشاهده کرد.
این ساز علاوه بر موسیقی دستگاهی ایران، در موسیقی مقامی ایران نیز پرکاربرد است و اساتید بسیاری به نواختن آن مشغول هستند.
ساز کمانچه در قومیت‌های مختلف و در موسیقی نواحی آنها نیز کاربرد دارد. همچنین گاهی ساختار این ساز در نواحی مختلف کمی تغییر می‌کند. به عنوان مثال این ساز را در اقوام لر “تال” می‌نامند و تفاوت ظاهری آن با ساز اصلی، باز بودن پشت آن است.
همچنین کمانچه‌های محلی دیگری نیز با ویژگی‌های ظاهری خاص خود وجود دارند. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کمانچه‌های کاسه پشت باز: به دلیل باز بودن پشت، دارای صدایی شفاف‌تر و البته تیزتر است. این مدل ساز را در شهرهای لرستان، چهارمحال و بختیاری، کرمانشاه، و مناطقی از دامغان می‌توان دید.
• کمانچه‌های کاسه پشت بسته: این مدل از ساز در انواع کاسه گرد، کاسه تخت و کاسه گنبدی ساخته می‌شود. این مدل ساز کمانچه دارای صدایی نرم‌تر و البته گرفته‌تر است. مدل‌های کاسه پشت بسته را می‌توان در شهرهای شمال خراسان، مناطق ترکمن در استان گلستان، گیلان، طالقان، آذربایجان‌های غربی و شرقی و فارس مشاهده کرد.

بخش‌های مختلف کمانچه

کمانچه یک ساز زهی و آرشه‌ای است. نوازنده این ساز معمولا روی زمین نشسته و بخش انتهایی آن را روی زمین یا زانوی خود قرار می‌دهد.
از پایین به بالا، کمانچه دارای بخش‌های زیر است:

• پایه: پایه معمولا میله‌ای از جنس فلز و به طول 10 سانتی‌متر است. پایه به کمک یک پیچ به بدنه ساز متصل شده و نوک آن هنگام نواختن روی زمین قرار می‌گیرد.
• سیم‌گیر: بخشی در انتهای ساز که سیم‌ها به کمک آن در جای خود ثابت می‌شوند.
• بدنه اصلی: بخش بعدی کمانچه است، که قسمت مهم آن کاسه طنینی است. کاسه طنینی کروی شکل بوده و یک طرف آن مسطح است که روی آن را با پوست پوشانده‌اند. درون این کاسه خالی بوده و جنس آن از چوب است. به‌طور معمول کاسه را با اشیاء مختلف تزئین می‌کنند.
• پوست: معمولا از پوست آهو، بز یا بره استفاده شده و به آن سر جعبه صدا نیز می‌گویند. پوست محل نصب خرک است.
• خرک: خرک تکه‌ای با عرض 4 و ارتفاع 2 سانتی‌متر است. این بخش روی پوست نصب شده و سیم‌ها از روی آن عبور می‌کنند.
• سرپنجه: بخش تو خالی و سوراخ داری که گوشی‌ها روی آن نصب شده‌اند.
• گوشی‌ها: بخش مهم دیگر ساز کمانچه، 4 گوشی به تعداد 4 سیم ساز است.
• شیطانک: قطعه‌ای از جنس چوب یا استخوان که بین سرپنجه و دسته قرار گرفته و سیم‌ها از روی عبور کرده و به گوشی‌ها متصل می‌شود.