معرفی ساز رباب و ویژگی‌های آن

تاریخچه رباب

رباب سابقه‌ای طولانی‌تر دارد؛ اما اگر تاریخچه امروزی آن را بخواهید در نظر بگیریم، باید به میانه قرن شانزدهم میلادی بازگردیم. جایی که این ساز در دامنه‌های پامیر بدخشان (در افغانستان امروزی) به شکل تقریبا امروزی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
از سویی روایت‌های گوناگونی وجود دارد که تاریچه و قدمت رباب را به بیش از هزار سال قبل نسبت می‌دهند؛ اما در این روایت خواستگاه دقیق ساز رباب مشخص نیست. در منابع گوناگون از افغانستان، سیستان، بلوجستان و خراسان امروزی به عنوان محل تولد این ساز در آن دوران اشاره شده است.

ساختار ساز رباب

رباب امروزی را باید سازی زهی دانست که به کمک مضراب نواخته می‌شود. این مضراب را در گویش محلی ناخنک یا شهباز نیز می‌گویند. این ساز در عمل انواع مختلفی دارد. از جمله رباب بزرگ (شاه رباب)، رباب میانه، رباب کوچک (زیلچه) و ربابه خوزستان، انواع ساز زباب را شکل می‌دهند. البته همین ساز را می‌توان به کمک آرشه نیز نواخت. در این حالت، ساز رباب مانند کمانچه و در حالت عمودی روی زمین قرار گرفته و به کمک آرشه نواخته می‌شود.
جنس بدنه رباب از چوب‌های سخت گوناگون، از جمله چوب درخت توت یا گردو ساخته می‌شود؛ و از چهار بخش اصلی شکم، سینه، دسته و سر تشکیل شده است.
امروزه ساز رباب با وسعت صدای 1.5 اکتاو، معمولا در دو مدل 5 تار و 18 تار طراحی و ساخته می‌شود. رباب 18 تار دارای صدایی بم‌تر بوده، در سیستان و پلوچستان و افغانستان رایج است؛ و مناسب مجالس شادی و بزم است. در کنار آن رباب 5 تار، سازی برای ذکر و غزل‌خوانی است و بیشتر در بلوچستان نواخته می‌شود.

بخش‌های مختلف این ساز

کاسه طنینی، سینه، دسته و سرپنجه، بخش‌های اصلی رباب را تشکیل می‌دهند.
کاسه طنینی شامل دو کاسه کوچک و بزرگ توخالی است. این بخش در کنار سینه، وظیفه ایجاد صدا را در ساز رباب برعده دارند. سطح رویی کاسه بزرگ‌تر در این ساز به کمک پوست پوشیده شده است. این پوست در مقایسه با سایر سازها ضخیم‌تر است. وترهای ضخیم‌تر و دسته کوتاه، فشار زیادی بر پوست وارد می‌کند؛ و علت استفاده از پوست ضخیم‌تر نیز همین است. این پوست معمولا از پوست آهو یا بز به دست می‌آید. حیواناتی که در اقلیم جنوب ایران و افغانستان زندگی می‌کنند.
سینه به شکل یک جعبه چوبی مثلثی و مسطح، در فاصله میان کاسه و دسته قرار گرفته است. در بخش کناری سینه، گوشی‌های ساز قرار گرفته است؛ و سوراخ‌های موجود در این بخش به خروج بهتر صدا از کاسه کمک می‌کند.
دسته بخش بعدی رباب است. دسته در این ساز به نسبت سازهای مشابه کوتاه‌تر است؛ و در فاصله بین سینه تا سرپنچه را پوشش می‌دهد.
در انتها سیم‌های رباب را باید مورد توجه قرار دهید. این سیم‌ها در دوران گذشته از روده حیوانات ساخته می‌شده است. هرچند امروزه سیم‌های نایلونی جایگزین این سیم‌های قدیمی شده است. وتر، خرک، شیطانک و سیم‌گیر نیز، سایر بخش‌های رباب هستند.
بیژن کامکار در ایران و رحیم خوش نواز در افغانستان، از مشهورترین نوازندگان ساز رباب هستند.